Jeżeli rzeczywiście takie podejście należałoby przyjąć jako podstawę zaangażowania w życie społeczne z pozycji katolickich, to warto byłoby je przedtem możliwie dokładnie zweryfikować. Kluczowym pytaniem, na jakie musimy sobie odpowiedzieć jest, czy wszystkie znane – negatywne moralnie – społecznie zjawiska, jakie obserwujemy są wynikiem istoty systemu kapitalistycznego czy też jego “wypaczeń”?

Otóż trzeba zauważyć, że w każdym systemie istnieje określona hierarchia wartości, która wyznacza to, do czego w tym systemie ludzie w nim działający mają dążyć, która stanowi kryterium efektywności, źródło motywacji napędzających aktywność w ramach systemu itd. W systemie kapitalistycznym, jak sama nazwa wskazuje, tą wartością najwyższą jest “kapitał”. Współcześnie “kapitał finansowy” w formie “pieniądza”. Człowiek w pełni zintegrowany z systemem dąży do posiadania pieniądza. Skuteczność w pomnażaniu kapitału jest dla niego miarą efektywności i kryterium wyboru. Dążenie do osiągania wartości najwyższej systemu kapitalistycznego jest podstawowym elementem motywacyjnym zachowań w systemie. Z faktu, że w systemie tym kapitał jest wartością najwyższą wynika, że musi być w nim szczególne zagwarantowanie relacji kapitał-człowiek, a więc “święte i nienaruszalne prawo własności”. Wszystkie inne wartości oceniane są w relacji do “pieniądza”, a więc są “komercjalizowane”. Wszystko, co nie jest zgodne z kapitalistyczną hierarchią wartości jest w tym systemie czymś obcym, umniejszającym jego specyficzną efektywność. Dlatego mają w pewnym sensie rację konsekwentni zwolennicy systemu kapitalistycznego przeciwstawiający się mieszaniu do gospodarki jakichkolwiek elementów “ideologicznych” o innej hierarchii wartości, którzy przeciwstawiają się centralnej redystrybucji dochodów, przeciwstawiają się zakłócającemu oddziaływaniu związków zwodowych, przeciwstawiają się obciążaniu gospodarki jakimikolwiek akcjami opiekuńczo-społecznymi, przeciwstawiają się jakimś sztucznym zabiegom “uwłaszczania” ludzi w oparciu o jakieś przesłanki ideologiczne itd.

Trzeba następnie zauważyć, że kapitalistyczny system wartości nie oddziaływuje tylko w sferze gospodarczej. Ma on dużą, angażującą siłę integralnego oddziaływania na ludzi. Można bez trudności pokazać fundamentalistycznych, “religijnych” zwolenników kapitalizmu widzących w “gospodarce rynkowej” jedynie słuszne rozwiązania i traktujących wszelkie inne poszukiwania jako pozbawione sensu. Można pokazać zjawiska fascynacji “pieniądzem” i dążeniem do jego posiadania. Pieniądz traktowany jest często jako podstawa do znaczenia i ważności w życiu społecznym, nie mówiąc już o “dobrym samopoczuciu” wynikającym z jego posiadania. W praktyce można zauważyć przeświadczenia o “wszechmocy” pieniądza. W sumie kapitalistyczna hierarchia wartości ma cechy “religijnopodobne”. Do mistycznego symbolu można zaliczyć fakt, że sesja na giełdzie papierów wartościowych sygnalizowana jest za pomocą dzwonka podobnego jak w Kościele.

Wprawdzie chrześcijaninem można być w każdym systemie, a kapitalistyczny system wartości funkcjonuje w zasadzie w innej płaszczyźnie niż system wartości chrześcijańskich, tym niemniej jego integralny charakter oddziaływania na osobowość człowieka powoduje, że są to dwa systemy praktycznie “konkurencyjne”. Ta odmienność płaszczyzn systemów wartości ma natomiast szczególne skutki: można być praktycznym wyznawcą “religii pieniądza” nie występując z Kościoła, bez trudności może być praktycznym wyznawcą “religii pieniądza” kapłan czy biskup. Cała instytucja może ulegać fascynacji pieniądza. W rezultacie kapitalistyczny system wartości może rozkładać Kościół od wewnątrz i może stanowić większe zagrożenie niż “wrogość” czy niechęć zewnętrzna ze strony innych wyznań czy ateizmu.

Dlatego bardzo istotne jest, aby określić w pełnym zakresie współczesną, odniesioną do aktualnej poblematyki ustrojowej i systemowej, interpretację ewangelicznego stwierdzenia, że “nie można dwom panom służyć Bogu i ‘mamonie’”.

Analizując dalej relację pomiędzy chrześcijańskim systemem wartości i systemem kapitalistycznym warto zauważyć, że w krajach rozwiniętego kapitalizmu można zaobserwować coraz dalej posuniętą laicyzację społeczeństw i związane z tym coraz mniejsze znaczenie Kościoła w życiu społecznym. Dzieje się tak pomimo tego, że jak dotąd ani Kościół nie zakwestionował jednoznacznie systemu kapitalistycznego, jak też działalność Kościoła w tym systemie jest co najmniej tolerowana. Ten istotny fakt wskazuje na to, że system kapitalistyczny nie jest sprzyjający dla budowania życia społeczeństwa w oparciu o chrześcijański system wartości.

Istnieje dla Kościoła istotne niebezpieczeństwo ze względu na tendencję do instrumentalnego traktowania Kościoła przez struktury systemu kapitalistycznego. Kościół był wykorzystywany w konfrontacji z systemem kumunistycznym. Mogą być próby wykorzystania Kościoła w walce również z wszelkimi innymi inicjatywami kwestionującymi system kapitalistyczny – choćby najbardziej słusznymi. Przy pewnej interpretacji katolickiej nauki społecznej może ona być również wykorzystywana dla obrony systemu kapitalistycznego. Ważne są z tego punktu widzenia dwa aspekty.

W nauczaniu społecznym Kościoła istotne znaczenie ma prawo do własności prywatnej traktowane jako prawo “naturalne” i element zabezpieczający niezbędny obszar wolności i niezależności człowieka. Fakt ten może być jednak również wykorzystywany do absolutyzacji prawa własności w systemie kapitalistycznym prowadząc do dominacji i nierówności społecznych nie mających żadnego moralnego uzasadnienia.

Chodzi o to, że katolicka nauka społeczna w dotychczasowej praktyce prób umoralniania kapitalizmu jest mało odporna na wypaczenia wciągające Kościół faktycznie w obronę niesprawiedliwości i sytuacje co najmniej moralnie watpliwe. Podrywa to zaufanie do Kościoła.

Trzeba dalej stwierdzić, że w pomnażaniu kapitalistycznego zysku można uzyskać większe efekty bazując na negatywnych skłonnościach osobowości człowieka. Stąd czerpanie zysków z alkoholizmu, narkomanii, prostytucji, pornografii, gier hazardowych, handlu bronią, spekulacji i wielu mniej drastycznych negatywnych moralnie zjawisk związanych z komercjalizacją “wszystkiego”. System kapitalistyczny jest w swej istocie systemem demoralizującym ludzi. Chodzi o to, że moralnie wątpliwy, laicki charakter kultury krajów zachodnich rozwiniętego kapitalizmu nie jest przypadkowy, a jest związany z charakterem systemu i kryteriów wartościowania w systemie.

Marksistowska krytyka kapitalizmu sprowadzała się do eksponowania podziałów “klasowych” na “właścicieli” i “świat pracy” oraz “wyzysku” tego ostatniego. Po upadku komunizmu problem pozostał nierozwiązany. Co więcej, wraz z rozwojem cywilizacyjnym się zaostrza. Dziś, w związku z automatyzacją, robotyzacją, informatyką itd, ilość ludzi potrzebna do obsługi “właścicieli” i ich majątku produkcyjnego maleje. Dlatego dziś trzeba już brać pod uwagę trójczłonowy podział społeczeństwa w systemie kapitalistycznym na “właścicieli”, ludzi “obsługujących” własność i ludzi niepotrzebnych, tworzących systemowe strukturalne “bezrobocie”. Liczba ludzi, którzy w ramach systemu nie mogą rozwiązać swoich podstawowych problemów życiowych przestaje być “marginesem”, którego problemy mogą być załatwione w oparciu o działalność “charytatywną” czy podobną opartą na dobrej woli nielicznych. Ma to kilka istotnych konsekwencji.

Człowiek, który nie może rozwiązać swoich podstawowych problemów życiowych w ramach systemu, jeżeli nie chce popełniać “ekonomicznego” samobójstwa, musi uwarunkowania systemowe złamać, czyli stać się przestępcą. Dlatego szczególny rozwój przestępczości, zwłaszcza “zorganizowanej”, nie jest w systemie kapitalistycznym zjawiskiem przypadkowym.

Analizując problem ustosunkowania się do kapitalizmu trzeba zwrócić uwagę na aktualne i narastające zjawiska w tej formacji ustrojowej. Jak już wspomnieliśmy “pieniądz rodzi pieniądz”. W systemie tym istnieje podstawowy naturalny mechanizm rozwarstwienia w społeczeństwie. Na ten machanizm podstawowy wraz z rozwojem systemu nakładają się efekty alienacji systemu finansowego kapitalizmu. Jak twierdzą eksperci finansowi, aktualnie ponad 90% transakcji ma charakter transakcji finansowo-spekulacyjnych, które nie tworzą obiektywnych wartości gospodarczych, natomiast mają realne znaczenie z punktu widzenia koncetracji posiadania. Po drugie, mechanizmy finansowe kapitalizmu prowadzą do patologicznych stanów zadłużeniowych, przy których formalnie rozproszona własność staje się pozorna. Rzeczywistymi “właścicielami” stają się w sumie bardzo nieliczni “wierzyciele”.

Analizując dalej zjawiska zachodzące we współczesnym kapitalizmie trzeba zwrócić uwagę na to, że wyalienowanie systemu finansowego z reszty realnej gospodarki powoduje, że przestał on być służebnym instrumentem regulacyjnym uefektywniającym funkcjonowanie gospodarki, a stał się strukturą “nowotworową” pasożytującą na “ciele” gospodarki. To wyalienowanie systemu finansowego z dominacją mechanizmów spekulacyjnych, gwałtownym narastaniem “zadłużenia” (w tym zadłużenia “publicznego państw”) itd, doprowadziło ostatnio niektórych obserwatorów do przewidywania wkrótce ostrego kryzysu i załamania systemu. Kryzys gospodarczy w Meksyku, bankructwo dużego banku w Anglii, czy wahliwość kursów “najmocniejszych” dotyczczas walut wskazuje na to, że coś rzczywiście zaczyna się w tym zakresie dziać.

Przy pełnej analizie doświadczenia historycznego zarówno aktualnego kapitalizmu jak i komunizmu oraz przy pełnym wykorzystaniu współczesnej wiedzy i dostępnej instrumentacji można sformułować rozsądne propozycje nowe, znacznie pełniej realizujące postulaty wynikające z chrześcijańskiego systemu wartości. Co więcej, obserwacja zjawisk w skali globalnej sugeruje, że nie tylko można, ale wręcz trzeba myśleć i działać w tym kierunku.

Trudność polega na tym, że – jak dotąd – w interpretacji myśli społecznej Kościoła dominuje nurt akceptujący kapitalizm z moralnymi ograniczeniami. To, że tak jest, nie jest zjawiskiem przypadkowym. Sposób myślenia w Kościele kształtował się przez wiele lat w konfrontacji ideolgicznej z agresywnie ateistycznym komunizmem. Nic dziwnego, że w tych okolicznościach nadzieje pokładane były w kapitalizmie. Upadek komunizmu pogłębił ten kierunek myślenia. Co więcej, wprowadził dwie nowe blokady w poszukiwaniu rozwiązań nowych, lepszych: obawę przed wpadnięciem w “nową utopię” i obawę przed tym, aby nie zostać nazwanym “komuchem”. Jednak mamy już za sobą kilka lat prób naśladowania kapitalizmu i sądzę, że czas już przezwyciążyć ten swoisty paraliż i jednostronność w myśleniu i działaniu.